Sanok

Sanok – (Królewskie Wolne Miasto Sanok; węg. Sánók, niem. Saanig, ukr. Сянік, łac. Sanocum, jidysz Sonik, heb. סנוק lub סאנוק), miasto powiatowe w województwie podkarpackim. Położone w dolinie Sanu, na terenie Kotliny Sanockiej, u podnóża Gór Słonnych i Pogórza Bukowskiego w Euroregionie Karpackim. Miasto liczy 43 tys. mieszkańców[1] i ma powierzchnię 38,15 km² (2005).

Stanowi najdalej wysunięty na południowym-wschodzie ośrodek miejski Polski, z rozwiniętym przemysłem samochodowym i chemicznym. Ważny węzeł komunikacyjny na skrzyżowaniu dróg na Słowację i Ukrainę. Powiat sanocki jest jednym z najstarszych ośrodków górnictwa naftowego na świecie, rafineria oraz kopalnie ropy naftowej istniały tu przed rokiem 1884. W mieście istnieje dużo zabytków oraz dzieł sztuki, odbywają się tu ważne imprezy kulturalne, sportowe i rozrywkowe o charakterze europejskim i krajowym.

Środowisko naturalne

Sanok leży w strefie klimatu górskiego. Cechą charakterystyczną są tu porywiste ciepłe wiatry zwane fenami wiejące od południa poprzez Przełęcz Dukielską oraz łupkowską. Najkorzystniejsze warunki klimatu od strony Pogórza Bukowskiego posiadają stoki o nachyleniach pow. 5% przy ekspozycji do słońca od strony południowej, południowo-wschodniej i południowo-zachodniej. Jako dobrze nasłonecznione tereny te posiadają bardzo korzystne warunki termiczno–wilgotnościowe odpowiednie dla osadnictwa i rolnictwa. Okres zalegania pokrywy śnieżnej waha się w granicach 60 – 80 dni.

Najpogodniejszymi okresami w roku są koniec lata i jesień. Zima jest okresem o największym zachmurzeniu. Średnia roczna temperatura wynosi 8 °C, średnia stycznia – 3 °C, średnia lipca 18 °C[2] W całym powiecie sanockim średnia temperatura najchłodniejszego miesiąca stycznia waha się od – 2,5 °C do – 3,5 °C, najcieplejszego miesiąca lipca od 17 °C do 17,9 °C. Czas trwania zimy od 80 do 90 dni, a lata od 75 do 99 dni. Dni pochmurnych jest od 100 do 145 dni, a pogodnych od 55 do 63 dni. Pokrywa śnieżna od 30 do 35 dni. Opady roczne od 750 do 780 mm. Długość okresu wegetacyjnego wynosi około 200 dni[3].

Różnorodność szaty roślinnej w Sanoku charakteryzuje się składem gatunkowym zbliżonym do lesistych zboczy Gór Słonnych - widocznej w mikroskali na terenie parku miejskiego. Drzewostan ten w dużej mierze zdominowany jest przez trzy gatunki tj. jesion wyniosły, grab zwyczajny oraz lipę drobnolistną. Pozostałe gatunki to m.in. klony, wiązy, dęby, modrzew europejski, buk zwyczajny, wierzba iwa, oraz jarząb pospolity. Okalające Sanok (Olchowce, Posada) od południa i wschodu Góry Słonne są gęsto porośnięte naturalną dla tego rejonu buczyną karpacką.

W okresie lęgowym obszar ten zasiedla kilka par orła przedniego, puszczyka uralskiego, orlika krzykliwego, oraz bocian czarny, bocian biały, bielik, gadożer, orlik grubodzioby, orzełek włochaty, rybołów, jarząbek. Większe zwierzęta drapieżne reprezentują takie gatunki jak lis, bóbr i wydra [4]

Z bezkręgowców w parku miejskim napotkać można liczne cieniolubne chrząszcze rodziny biegaczowatych, w tym z rodzaju Carabus będące pod ochroną. Liczne gatunki motyli z rodziny rusałkowatych oraz bielinkowatych [5]. Centralna część obszaru miasta usytuowana jest w zasięgu korytarza ekologicznego rzeki San, która dzieli Sanok na część wschodnią i zachodnią.

Niektóre monumenty upamiętniające ważne dla miasta rocznice i postaci to drzewa. Pierwszą wzmiankę o Sanoku z 1150, w 850 rocznicę powstania grodu upamiętnia lipa szerokolistna (Tilia platyphyllos), surmia (Catalpa bignonioides) o imieniu "Jerzy" - Jerzego II Trojdenowicza piastowskiego księcia, który nadał Sanokowi prawa miejskie w roku 1339, zaś miłorząb (Gingko biloba) "Bartko" - pierwszego zasadźcę. Pomniki drzewa znajdują się w ogrodzie Biblioteki Miejskiej. Do współczesnych wydarzeń nawiązuje Klon pospolity (Acer platanoides) o imieniu "Karl" w odmianie czerwonolistnej, który jest pamiątką dziesięciolecie partnerstwa Sanoka z niemieckim miastem Reinheim - Karl, Hartmann ma na imię burmistrz Reinheim[6].

Historia miasta

Prehistoria

Okolice Sanoka zostały zasiedlone już od czasów starożytnych – wykopaliska archeologiczne potwierdzają ślady kultury przeworskiej z II wieku n.e oraz poprzedzającą ją kulturę lateńską, której przedstawicielami na tym terenie byli Celtowie.

Królestwo Polskie

Sanok został założony około X/XI wieku. Najstarsza wzmianka o grodzie w Sanoku pochodzi z roku 1150 i została spisana w ruskim Latopisie Hipackim. W 1340 r. prawem spadkobierstwa posiadł te ziemie Kazimierz III Wielki i włączył do swego Królestwa. Po tym okresie przez następne kilkadziesiąt lat Sanok znajdował się pod opieką Korony węgierskiej oraz urzędujących tu starostów węgierskich.

Wizerunek księcia Jerzego II na monecie "Moneta Russia", 1340

20 stycznia 1339 książę Małej Rusi Jerzy II z rodu Piastów nadał Sanokowi przywilej lokacyjny [18] na prawie magdeburskim. Zasadźcą, oraz pierwszym wójtem został zaufany księcia - Bartek z Sandomierza. Wśród świadków tego wydarzenia figurują przybyli do Sanoka m.in. Adalbertus, wójt z Bochni (jeden z sędziów procesu warszawskiego), oraz Barłomiej, wójt z Warszawy[19]. Organizację kościoła łacińskiego na ziemi przemyskiej i sanockiej, podporządkowanego poprzednio bezpośrednio papieżowi, przeprowadza następnie franciszkanin Eryk z Winsen. 2 maja 1417 w Sanoku odbył się w kościele franciszkańskim ślub Jagiełły z jego trzecią żoną Elżbietą Granowską.

Sanok

Na sanockim zamku, po śmierci Władysława Jagiełły, wiele lat zamieszkiwała jego czwarta żona, królowa Zofia Holszańska, zwana Sońką. W latach 1555-1556 w zamku w Sanoku mieszkała królowa węgierska Izabela. O zasługach królowej Bony dla miasta świadczy włączenie herbu Sforza (wąż połykający Saracena) do herbu miasta. Okres od połowy XIV do połowy XVI wieku uchodzi za najpomyślniejszy w dziejach miasta. Od końca XVI wieku rozpoczął się powolny upadek Sanoka. Wpłynęły na to liczne pożary, z których największy zniszczył miasto niemal doszczętnie – ocalał tylko kościół franciszkanów, 5 domów i górne przedmieście.

Galicja

W roku 1772 Sanok oraz ziemia sanocka weszły po pierwszym rozbiorze w skład Królestwa Galicji i Lodomerii. Ponieważ miasto było zniszczone a sanocki ratusz spalony, władze administracyjne przeniosły siedzibę powiatu do zamku w Lesku. Od tego też roku miasto należało do cyrkułu leskiego, a następnie sanockiego.

Po reformie administracyjnej w roku 1864 miasto było siedzibą starostwa i powiatu sądowego w kraju Galicja. W roku 1883 miasto liczyło 5181 mieszkańców. W roku 1853 miasto odwiedził cesarz Franciszek Józef I, a w roku 1915 następca tronu i przyszły cesarz austriacki Karol I.

20 listopada 1888 roku powstało Towarzystwo Gimnastyczne Sokół w Sanoku.

II Rzeczpospolita

Do 1939 najliczniejszą grupą narodowościową była społeczność żydowska licząca ponad 40% populacji tego miasta. Żydzi zajmowali się nie tylko handlem (na 100 kupców, 74 było narodowości żydowskiej), ale również działalnością przemysłową (na 100 przemysłowców różnych branż, 90 to Żydzi). Na 30 kancelarii adwokackich 18 było żydowskich. Na 43 praktykujących lekarzy 22 było również Żydami.W 1929 w Sanoku powstał oddział Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego. Do 25 marca 1930 w Sanoku znajdowała się siedziba Małopolskiego Inspektoratu Okręgowego Straży Granicznej, któremu podlegały komisariaty i placówki nadzorujące południową granicę Rzeczypospolitej w woj.krakowskim,lwowskim i stanisławowskim.

W 1936 odbył się w Sanoku "Zjazd Górski" ,na którym zaprezentowały się regionalne grupy góralskie zamieszkujące Karpaty od Cieszyna po granicę z Rumunią. W trakcie tego Zjazdu zainicjowano powstanie Związku Ziem Górskich [20]. W latach 1938-1944 Sanok był siedzibą apostolskiego administratora Łemkowszczyzny Ołeksandera Małynowśkiego.

W garnizonie Sanok stacjonował 2 Pułk Strzelców Podhalańskich wchodzący w skład 22 Dywizji Piechoty Górskiej. Rozkazem Komendanta Straży Granicznej z 16 stycznia 1939 w Sanoku utworzono Komendę Obwodu Straży Granicznej wchodzącej w skład Wschodnio-Małopolskiego Okręgu Straży Granicznej we Lwowie, której podlegały Komisariaty w Dwerniku, Cisnej, Komańczy i Posadzie Jaśliskiej.

II wojna światowa

Pod Sanokiem walki obronne z nacierającymi wojskami niemieckimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego. W dniu 9 września 1939 r. z Sanoka przez Lesko do Ustrzyk wycofywali się żołnierze Batalionu Obrony Narodowej Sanok (dowódca batalionu kpt. Tadeusz Kuniewski) i toczyli walki w celu opóźnienia marszu Niemców na wschód.

Od 26 października 1939, dystrykt krakowski, powiat sanocki (Landkreis Sanok), któremu podlegały komisariaty wiejskie w Sanoku, Brzozowie i Baligrodzie Przez Sanok na rzece San ustalona została do czerwca 1941 granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona Sanoka oraz część powiatu sanockiego dostały się w okresie 1939-1941 pod okupację sowiecką.

W okresie II wojny światowej w Sanoku mieściła się Komenda Obwodu AK o kryptonimie OP-23, podzielona na 10 placówek. W Placówce Sanockiej dowodzili Placówki: od II 1943 – IX 1943 Władysław Pruchniak „Sęp”, "Ireneusz”, „Felek”, IX 1943 – 1944 Paweł Dziuban „Dziedzic”.

3 sierpnia 1944 Sanok został zdobyty przez wojska radzieckie[21].

Po 1944

We wrześniu 1944 z rejonu na zachód od Sanoka ruszyła na zachód ofensywa wojsk radzieckich zwana Operacją dukielsko-preszowską. Opuszczony przez Niemców obszar przechodził następnie pod wojskowe zarządy armii czerwonej tzw. "wojennyje komanda".

Lata powojenne to równocześnie okres odbudowy ze zniszczeń, a następnie rozbudowy zakładów przemysłowych w ramach budowy gospodarki socjalistycznej. Sanoccy potentaci: Sanocka Fabryka Autobusów "Autosan" i Zakłady Przemysłu Gumowego "Stomil" zatrudniający tysiące pracowników wpłynęli w ostatnich dziesięcioleciach na znaczny rozwój miasta. Wokół starej części Sanoka powstały nowe osiedla mieszkaniowe, liczba mieszkańców wzrosła do ponad 22 tys. na początku lat 70. XX w.

1 listopada 1972 r. na mocy rozporządzenia Rady Ministrów połaczone powiaty: ustrzycki, leski oraz wiekszą cześć sanockiego w jeden powiat bieszczadzki[22] - tworząc najwiekszy powiat w Polsce. Siedzibą nowego powiatu pomimo protestów Ustrzyk Dolnych i Sanoka stało się Lesko. Miasto Sanok stało się odzielnym powiatem miejskim; do Sanoka przyłączono kilka miejscowości na południu: Zahutyń, Dolinę, Zasław, Zagórz oraz Wielopole. Sanok stał się największym obszarowo miastem w całej swej 700 - letniej historii. "Wielki Sanok" przetrwał zaledwie pięć lat, jego istnienie zlikwidowała kolejna reforma administracyjna w 1975 r oraz nadanie praw miejskich Zagórzowi w 1977 r.

Od 1983 Sanok jest siedzibą władyki prawosławnej eparchii przemysko-nowosądeckiej.

Współczesność

Obecnie Sanok liczy 40 tysięcy mieszkańców. Jego teraźniejszość jest wynikiem działalności wielu ludzi, którzy poprzez swoją działalność, pracę, twórczość wpłynęli na rozwój miasta. Nie sposób wymienić wszystkich. Oprócz podanych wcześniej kilku postaci należy wspomnieć również o takich artystach jak: Jan Gniewosz (poł. XIX w.), Józef Sitarz, Leona Getz i Władysław Lisowski (okres międzywojenny) oraz Roman Tarkowski, Anna i Tadeusz Turkowscy, Marian Kruczek, Kalman Segal, Zdzisław Beksiński, Władysław Szulc, Barbara Bandurka, Halina Halszka Więcek, Jerzy Wojtowicz, Anna Pilszak, a także licznych intelektualistach, reprezentujących różne dziedziny nauki: Julianie Krzyżanowskim, braciach Vetulanich, rodzinie Zaleskich czy Adamie Fastnachcie, najwybitniejszym historyku Ziemi Sanockiej.

Logo "Sanok"[23]. Oficjalne Logo Sanoka

Sanok w sztuce i kulturze

Sanok jest i był inspiracją dla wielu ludzi sztuki, w tym:

• Zygmunt Kaczkowski. Murdelio; Ostatni z Nieczujów; Opowiadania Nieczui, 1853

• Jaroslav Hašek. Przygody dobrego wojaka Szwejka podczas wojny światowej, 1921

• Kalman Segal. A shṭeṭl baym San‎. 1965; Nad dziwną rzeką Sambation. 1957; Dolina zielonej pszenicy‎. 1964; Śmierć archiwariusza‎. 1967; Miłość o zmierzchu. 1962.

• Marian Pankowski. U starszego brata na przyzbie. 2005

• Janusz Szuber. Apokryfy i epitafia sanockie. 1996; Mojość 2005;

• Bartłomiej Rychter. Złoty Wilk. 2009

dla malarzy :

• Leon Getz. "Sanok"; "Schody klasztorne w Sanoku"

Zabytki i atrakcje turystyczne

[24] Będąc w Sanoku warto zobaczyć:

• Zamek Królewski z XIV wieku,

• Muzeum Historyczne w Sanoku z największą w Europie kolekcją ponad 700 ikon z XVI-XX wieku oraz z wystawą twórczości Zdzisława Beksińskiego,

• Muzeum Budownictwa Ludowego (skansen) – największy w Polsce, jeden z największych w Europie,

• Klasztor oo. Franciszkanów z XVII wieku,

• Kościół Farny pw. Przemienienia Pańskiego z XIX wieku z płytą nagrobną starosty sanockiego Sebastiana Lubomirskiego z 1558 roku,

• cerkiew z dzwonnicą z XVIII wieku (znajduję się w niej obraz malowany na desce "Matka Boska z Dzieciątkiem" z XVIII w.),

• Ratusz i Rynek,

• figura wojaka Szwejka na ławeczce,

• pomnik Grzegorza z Sanoka,

• pomnik Tadeusza Kościuszki,

• zabytkowe kamienice na starówce (z XIX w.),

• secesyjną willę rodziny Zaleskich – XIX w.,

• dom mansjonarski (obecnie MDK) na placu św. Michała - z XVII w. fundacji kanonika przemyskiego Franciszka Goźlińskiego),

• Park miejski im. Adama Mickiewicza w Sanoku.

Muzea i galerie

• Muzeum Historyczne

Muzeum Historyczne w Sanoku istnieje od 1934 roku. Jego siedzibą jest zamek królewski w Sanoku, oraz Zajazd przy ul. Zamkowej z końca XVIII wieku. Największą i najcenniejszą jej część stanowią obrazy Zdzisława Beksińskiego.

• Muzeum Budownictwa Ludowego

Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, największych w Polsce skansen zasługuje na szczególną uwagę. Założone zostało w 1958. Wyjątkową atrakcję skansenu stanowi ekspozycja malarstwa cerkiewnego (XVI-XIX w.) oraz architektura sakralna. Sanockie Muzeum Budownictwa Ludowego oraz Muzeum Historyczne rekomendowane są przez Encyklopedię Larousse'a.

• Sanocka Galeria BWA

BWA Galeria Sanocka powstała w maju 2006 roku. Jest galerią miejską, niekomercyjną.

• Galeria PWSZ

W galerii można zobaczyć dzieła studentów PWSZ w Sanoku, którzy kształcą się w Instytucie Edukacji Artystycznej.

Współcześni artyści sanoccy

• Renata Filipczak – rzeźba

• Justyna Kurkarewicz – rzeźba

• Anna Pilszak – malarstwo

• Janusz Szuber – pisarz, poeta

• Bartłomiej Rychter – pisarz

• Halina Halszka Więcek – pisarka, poetka

• Adam Przybysz – rzeźba,

• Piotr Kolana – malarstwo, grafika

• Władysław Szulc – malarz i fotograf

• Barbara Bandurka – malarstwo

• Włodzimierz Marczak – pisarz

• Jacek Mączka – poeta

• Artur Olechniewicz – malarz, pisarz

• Jan Szelc – poeta

• Ryszard Kulman – poeta

• Janusz Gołda – pisarz

Rozrywka i rekreacja

Tereny rekreacyjne

• sanockie błonie (olbrzymie tereny zielone rozciągające się od Obwodnicy Północnej do rzeki San, na których w pogodne dni można spotkać wiele sanoczan odpoczywających, spacerujących lub opalających się. Na sanockich błoniach w okresie letnim odbywają się imprezy masowe i koncerty. Znajdują się tam też: 2 boiska do piłki nożnej, 2 boiska do koszykówki i 2 stoły do tenisa stołowego.

• Park Miejski im. A.Mickiewicza. Usytuowany na Górze Parkowej, wyrastającej ponad miasto na wysokość 364 m n.p.m. Na szczycie Góry Parkowej usytuowany jest Kopiec im. Adama Mickiewicza. W parku znajduję się też platforma widokowa oraz źródełko im. Fryderyka Chopina.

• Muszla Koncertowa przy wejściu do Parku Miejskiego im. A.Mickiewicza od ul. Mickiewicza

Sport

Śmiało można powiedzieć, że Sanok jest miastem sportu. Na terenie miasta znajduje się wiele obiektów sportowych najwyższej klasy m.in.: hala widowiskowo-sportowa z lodowiskiem "ARENA SANOK", spełniająca wymogi do organizowania mistrzostw Europy czy świata w wielu dyscyplinach sportowych. ARENA SANOK jest jedną z najnowocześniejszych hal sportowych w Polsce. Trybuny hali mogą pomieścić do 5000 osób (miejsc siedzących ok. 3000). Na hali znajduje się także duża scena do organizowania koncertów i telebim do oglądania powtórek z akcji meczu, co jest rzadkością w Polsce.

W Sanoku są też znane kluby sportowe. Najbardziej znanym sanockim klubem jest KH Sanok (hokej – ekstraliga) i Stal Sanok (piłka nożna – III liga) znany z wyeliminowania Legii Warszawa z Pucharu Polski w 2006 roku oraz Widzewa Łódź w 2008 roku.

Obiekty sportowe:

• Arena Sanok – hala widowiskowo-sportowa z lodowiskiem

• stadion Wierchy

• stadion przy ul. Stróżowskiej

• tor do łyżwiarstwa szybkiego Błonie

• zespół basenów

• korty tenisowe

• kilka osiedlowych boisk piłkarskich

• w pobliskich miejscowościach znajdują się też liczne wyciągi narciarskie.

Sanockie kluby sportowe:

• KH Sanok (hokej – ekstraliga)

• Stal Sanok (piłka nożna – III liga)

• TS Sanoczanka PBS Bank (siatkówka – III liga)

• TSV Mansard Sanok (siatkówka – III liga)

• SKŁ Górnik (łyżwiarstwo szybkie)

• TS Zryw (łyżwiarstwo szybkie)

• Elcom MOSIR Sanok (łyżwiarstwo szybkie)

• MKS Sanok (pływanie)

• ZKS Stomil-Sanoczanka (zawodnicy zdobywali tytuły mistrzów świata w wyciskaniu leżąc, podnoszeniu ciężarów, siatkówce)

• Sanocki Klub Tenisowy (tenis ziemny)

• Sanocki Klub Karate Kyokushinkai (zawodnicy zdobywali tytuły mistrzów Polski)

• ZKS Komunalni (lekkoatletyka)

• Klub kolarski "TimXTrim"

• Bieszczadzkie Towarzystwo Żeglarskie

• Sanocki Klub Rajdowy

• Sekcja Judo UKS Pantera

Ważniejsze imprezy sportowe w Sanoku

• Mistrzostwa Świata do lat 18 w hokeju na lodzie 2007 (oficjalna nazwa ang.: World Championship u18 in Ice Hockey SANOK 2007)

• Kwalifikacje do Igrzysk Olimpijskich w Vancouver – hokej na lodzie (oficjalna nazwa ang.: IO Vancouver 2010 – Qualifications)

• 76 Mistrzostwa Polski w podnoszeniu ciężarów

• Mistrzostwa Polski w Curlingu SANOK 2007 – eliminacje

• IceRacing Sanok Cup 2007 – Icespeedway (żużel na lodzie)

• IceRacing Sanok Cup 2008 – Icespeedway (żużel na lodzie)

• IceRacing Sanok Cup 2009 – Icespeedway (żużel na lodzie)

• Mistrzosta Europy w Icespeedway'u 2008 (żużel na lodzie, oficjalna nazwa ang.: European Chmpionship in Icespeedway SANOK 2008)

• Runda Kwalifikacyjna Mistrzostw Świata w Icespeedway'u 2009 (żużel na lodzie, oficjalna nazwa ang.: World Championship in Icespeedway - Qualifications Sanok 2009)

• EURO ICE HOCKEY CHALLENGE – SANOK 7-9 lutego 2008 (Liga Europejska hokeja na lodzie)

źródło: http://pl.wikipedia.org/wiki/Sanok